شاهرخ قبادیان/

نیاز عراق به واردات انرژی و برخی از اقلام مصرفی را می­توان به عنوان راه تنفس ایران در شرایط تحریمی توصیف کرد. فرصتی که می­توانست تحریم­های آمریکا را به‌راحتی بی‌اثر کند، اما با غفلت طرف ایرانی و پیگیری وزارت خزانه‌داری آمریکا دوباره راه اینستکس را دنبال می­کند.

عراق را بی‌شک می­توان یکی از بزرگ‌ترین فرصت­های منطقه­ای اقتصاد ایران برای کاهش فشار تحریمی آمریکا دانست. از سوی دیگر روابط اقتصادی ایران و عراق با توجه به ظرفیت­های موجود اقتصاد ایران می­تواند در ثبات و استقلال اقتصادی عراق تأثیر بسزایی داشته باشد. عراق کشوری است که بیشترین مرز خاکی را با ایران دارد. این کشور به دلیل خسارات ناشی از جنگ­های اخیر و عقب­ماندگی صنعتش، برای رفع نیازهای اولیه خود نیاز شدیدی به همسایگان خود پیدا کرده است. البته این نیاز به این دلیل حق انحصاری برای ایران ایجاد می­کند که تمام نیازهای عراق به‌راحتی و با کمترین هزینه می­تواند از طریق اقتصاد ایران تأمین شود و کشورهای دیگر این مزیت را ندارند.

چالش انرژی در عراق؛ فرصتی برای ایران

عراق حدود ۴۰ درصد نیاز گازی و ۳۳ درصد نیاز برق خود را از ایران تأمین می­کند و با واردات هزار و ۴۰۰ مگاوات برق و ۲۸میلیون مترمکعب گاز یکی از بزرگ‌ترین مشتریان انرژی ایران به شمار می­آید. صادرات ایران به عراق در سال گذشته بیش از ۱۳میلیارد دلار بوده است. این رقم عراق را جزو پنج مقصد اول صادراتی ایران قرار داده است. تجارت انرژی بین این دو کشور حجم عظیمی را به خود اختصاص داده تا جایی که وزیر نفت ایران بدهی عراق به ایران در ازای خرید گاز و برق را ۲ میلیارد دلار بیان کرده است.

عراق به صورت متوسط ۴.۸ درصد نفت جهان را تأمین می‌کند و از این نظر پنجمین کشور در رده­بندی صادرکنندگان بزرگ نفت جهان است، ولی با این حال یکی از واردکنندگان انرژی از ایران به حساب می­آید! زیرساخت­های تولید انرژی در عراق به دلیل جنگ­های پی در پی بسیار ضعیف مانده و این کشور را با مشکلات اساسی تأمین انرژی روبه‌رو کرده است. این کشور با وجود منابع فراوان گاز در شمال و جنوب آن، نیازمند گاز ایران برای به کار انداختن نیروگاه­های تولید برق خود است. زیرساخت­های انرژی عراق تا جایی فرسوده و ناکارآمد است که مسئولان آن اذعان داشته­اند دست‌کم  چهار سال طول می­کشد تا بتوانند میزان وابستگی خود به گاز و برق ایران را کاهش دهند.

هر چند نبود زیرساخت­ها راه را برای ورود کشورهای غربی به عراق و اعمال نفوذ آن­ها باز کرده، با این حال آمریکا تلاش می‌کند تا حد ممکن وابستگی عراق را به ایران کاهش دهد، زیرا یکی از چالش­های پیش روی تحریم­های آمریکا، همین نیاز کشورهای منطقه به منابع انرژی ایران است. بر اساس تخمین­هایی که کارشناسان عراقی زده‌اند، این نیاز دست‌کم در کوتاه مدت قابل جایگزینی نخواهد بود.

تحریم­های آمریکا تأثیر بسزایی در تجارت و ورود ارز به ایران گذاشته و تأثیر این عامل تاحدودی بر جو روانی حاکم بر اقتصاد مشهود است. در این شرایط هوشمندانه­ترین تصمیم دولتمردان در مقابل تحریم­ها دور زدن آن­ها حتی با هزینه­های احتمالی خواهد بود که سال­ها توسط دولت­های مختلف صورت گرفته است. نیاز عراق به منابع انرژی ایران سبب می­شود در مبادلات ارزی بین دو کشور، ایران دست بالا را داشته باشد و بتواند بخشی از نیاز ارزی خود را در این مبادلات تأمین کند.

ایران در شرایط تحریمی نیاز به راهی برای فروش محصولات خود به‌ویژه نفت دارد تا بتواند ارز مورد نیاز خود را فراهم کند. عراق به عنوان بزرگ‌ترین واردکننده انرژی از ایران نقش بسزایی در تأمین منابع ارزی مورد نیاز ایران دارد. انعقاد پیمان‌های پولی دوجانبه و کنار گذاشتن دلار از تجارت خارجی، چند سالی است که مورد توجه بسیاری از کشورهای جهان قرار گرفته است. استفاده از پول‌های محلی در تجارت خارجی هم سبب قوت گرفتن پول ملی کشورها می‌شود و هم کشورها را از نوسان‌های دلار محافظت می­کند. یکی از بزرگ‌ترین پیمان‌های پولی در چندسال اخیر بین روسیه و چین بسته شده است.

ایران نیز می‌تواند از ظرفیت پیمان‌های پولی دوجانبه برای کاهش فشارهای تحریمی آمریکا استفاده کند. به عنوان نمونه ایران می­تواند در مقابل هزینه صادرات گاز خود به عراق درخواست تسویه دلاری کند، اما برق را در مقابل دینار عراقی به این کشور بفروشد.

فرصت‌سوزی دیگر در دیپلماسی اقتصادی

 ترامپ پس از روی کار آمدن، تیم بررسی و اثربخشی تحریم ایران را تقویت کرده، با پیش‌بینی تأثیر رابطه اقتصادی بین ایران و عراق به صورت قوی، تلاش می‌کند از شکل‌گیری این رابطه جلوگیری کند. آمریکا با استقرار تیم اقتصادی خود در عراق دو هدف را دنبال می‌کند؛ نخست وابستگی هرچه بیشتر عراق به غرب به‌ویژه آمریکا؛ دوم کاهش وابستگی عراق به ایران. آمریکا به منظور کاهش وابستگی عراق به ایران، با همراهی متخصصان آمریکایی طرحی را پیشنهاد داد که مسئولان عراقی درباره آن اظهار کردند با این طرح می­توان بدون درگیر شدن با تحریم­های آمریکا طلب ایران را تسویه کرد! آمریکا با این اقدام می­تواند اهرم فشار ایران به عراق مبنی بر پرداخت نشدن مطالباتش از این کشور را گرفته و با خرید زمان، فرصتی برای جایگزینی نیاز عراق پیدا کند.

رد پای اینستکس در روابط تجاری ایران و عراق

از آنجا که مسئولان عراقی بارها از همراهی و مشاوره آمریکایی­ها در شکل­گیری سازوکار جدید سخن به میان آورده­اند؛ همان ابتدا مشخص است که نمی­توان به این سازوکار خوشبین بود. با کمی دقت در این طرح مشخص می­شود اهداف آمریکا و اروپا در اینستکس در این سازوکار نیز گنجانده شده است و این طرح شباهت زیادی با سازوکار اینستکس اروپایی دارد. در این سازوکار به وضوح ذکر شده ایران فقط اجازه دارد از دینارهای موجود در حسابی در بانک تجارت عراق (TBI) برای خرید کالاهای بشردوستانه از خارج از عراق استفاده کند. در میان بانک­های فعال بین­المللی عراق، آمریکا بیشترین حضور را در بانک تجارت عراق دارد و به‌تازگی این بانک به عنوان بانک فعال بین عراق و عربستان معرفی شده است.

باید توجه داشت آنچه تضمین می‌کند ایران از منابع دیناری خود برای تجارت کالاهای بشردوستانه استفاده خواهد کرد، گزارش تراکنش‌ها و ذی‌نفع نهایی هر تراکنشی به بانک عراقی است. به دلیل وابستگی این بانک به آمریکا، بیم این وجود دارد که اطلاعات بازیگران اقتصادی ایران از طریق سازوکار مزبور به دست آمریکا بیفتد.